Kościół i jego otoczenie w początkach XX wieku.

W połowie XIX wieku nie było w Inowrocławiu kościoła katolickiego w pełni nadającego się do sprawowania kultu. Katolicy inowrocławscy udawali się po posługi religijne do pobliskiego Orłowa. Przyczyną takiego stanu rzeczy był upadek gospodarczy miasta, zarządzenia władz pruskich zaborców i niedbałość parafian. Administracja pruska w połowie XIX wieku zwróciła katolikom kościół farny (św. Mikołaja) wykorzystywany jako magazyn soli. W tym czasie w centrum miasta wznosiła się wieża nowo zbudowanego kościoła – zboru ewangelickiego.

W XVIII w. nie było jeszcze w Inowrocławiu gminy ewangelickiej. W 1788r. było zaledwie 30 rodzin ewangelickich tak w mieście jak w całej okolicy. W razie potrzeby przyjeżdżali więc pastorzy z Torunia, Lipna, Strzelna lub Łabiszyna i odprawiali nabożeństwa w domach prywatnych. W 1773 (1818? wg. 2) roku powstała w Inowrocławiu gmina ewangelicka. Wybudowano w 1802 roku dom modlitwy, zamieniono w czasie wojen napoleońskich na spichlerz zbożowy. Na prośbę Ewangelików Fryderyk Wilhelm III ustanowił na cele zboru stałą roczną dotację w wysokości 1056 marek. Gmina była na tyle bogata, że w roku 1818 roku miała swojego pierwszego „miejscowego” pastora, Fryderyka Wilhelma Krupińskiego. Stać ją było na utrzymanie pastora, budowę kaplicy pomiędzy dzisiejszymi ulicami Kościuszki i Wałową. Kaplicę z 1802 rozebrano w 1861 roku. Dzięki pieniądzom otrzymywanym co roku od króla Fryderyka III gminę stać było na budowę okazałej budowli z żółtej cegły. Styl „okrągłołukowy” (org. „Rundbogenstil”) nawiązuje do architektury romańskiej. Odłączona od naszego Kościoła wspólnota ewangelików zamieszkujących Inowrocław i okolice budowę  ukończyła w roku 1863. Przed I wojną światową ewangelików było w Inowrocławiu 8375 (jedna trzecia mieszkańców wg. 3.) Protestanci użytkowali kościół do roku 1945. W przedwojennym Inowrocławiu znajdowała się siedziba superintendenta diecezji (odpowiednik katolickiego biskupa diecezjalnego).

Na pdst.

1. „Encyklopedii o zabytkach Inowrocławia” Czesława Sikorskiego, s.360, wyd. 2002r.

2. strona www.korzenie.org o historii gminy ewangelickiej w Inowrocławiu

3. "Uroki starego Inowrocławia" Bronisław Majewski, s. 136, wyd. 2002r.

Po wyzwoleniu Inowrocławia w styczniu 1945, lokalne polskie władze przekazały budynek kościoła, jako mienie poniemieckie, w użytkowanie parafii rzymskokatolickiej. Z upoważnienia władzy duchowej poświecenia dokonał w dniu 29.04.1945 ks. dziekan Jan Filipiak. Kościołowi nadano tytuł Podwyższenia Krzyża Św. Odtąd kościół służył wspólnocie katolików, a gospodarowała nim parafia Zwiastowania Maryi Panny. Z dniem 01.07.1965 ks. kardynał Stefan Wyszyński, usamodzielnił kościół, czyniąc go rektorskim. W dniu 01.07.1967 przy tym kościele utworzył ośrodek duszpasterski, określając konkretny teren pracy duszpasterskiej, natomiast w dniu 02.05.1971 utworzył przy tym kościele parafię, która otrzymała osobowość prawną. Ostatecznie sprawa własności została uregulowana w oparciu o wcześniejsze ustalenia władz PRL w roku 1989. Urząd Wojewódzki do Spraw Wyznań w Bydgoszczy w dniu 14.03.1989 przekazał kościół wraz z otaczającym go terenem na własność parafii rzymskokatolickiej pod wezwaniem Świętego Krzyża.

Decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w dniu 28 lipca 2006 roku kościół został wpisany na listę zabytków. Jest to 21 "zabytek" w Inowrocławiu. Konserwator w decyzji podkreślał liczne walory budowli nawiązujące swym stylem do sztuki greckiej i romańskiej. Na skutek tej decyzji łatwiej dokonywać remontów budynku kościoła dzięki wsparciu różnych urzędów lokalnych czy wojewódzkich. Parafia jako niewielka, nie ma tylu własnych środków by dokonać remontów organów, posadzki, chóru czy wieży bez wsparcia organizacji zewnętrznych.